ÖZEL GRUPLARDA ALKOL VE MADDE KULLANIM BOZUKLUKLARI VE TEDAVİSİ

Ozel_Gruplarda_Alkol_ve_Madde_Kullanimi_Bozukluklari_ve_Tedavisi_kapak

ALKOL VE MADDE KULLANIM BOZUKLUKLARINA GENEL BAKIŞ VE TEMEL KAVRAMLAR

Emine Yavuz Ataşlar

Ankara Etlik Şehir Hastanesi, Psikiyatri Kliniği, Ankara, Türkiye

Yavuz Ataşlar E. Alkol ve Madde Kullanım Bozukluklarına Genel Bakış ve Temel Kavramlar. Doğan Bulut S, editör. Özel Gruplarda Alkol ve Madde Kullanım Bozuklukları ve Tedavisi. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2025. p.3-19.

ÖZET

Alkol ve psikoaktif madde kullanımı, insanlık tarihi boyunca farklı kültürel ve sosyal bağlamlarda varlığını sürdürmüş, ancak zamanla bireysel ve toplumsal düzeyde ciddi sağlık sorunlarına yol açmıştır. Bağımlılığın tıbbi bir hastalık olarak kabul edilmesi, 19. ve 20. yüzyılda gelişen bilimsel anlayışlarla mümkün olmuş ve bağımlılık, yalnızca bireysel irade eksikliğinden kaynaklanan bir durum olarak değil, biyolojik, psikolojik ve sosyal faktörlerin etkileşimiyle gelişen kronik ve tekrarlayıcı bir beyin hastalığı olarak ele alınmaya başlanmıştır. Alkol ve madde kullanım bozukluklarının nörobiyolojik mekanizmaları, beynin ödül, stres ve karar alma süreçlerini yöneten bölgelerindeki değişikliklerle ilişkilidir. Mezokortikolimbik dopamin sistemi, bağımlılık yapan maddelerin ödüllendirici etkilerini yönetirken, kronik kullanım sonucunda ödül sisteminde duyarsızlaşma ve stres yanıtında artış meydana gelir. Bu değişiklikler, bireyde kompulsif madde arayışına ve tekrarlayan kullanıma neden olarak bağımlılık sürecini pekiştirir. Alkol ve madde kullanım bozukluklarının tanısı, Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı (DSM) ve Uluslararası Hastalık Sınıflandırması (ICD) gibi uluslararası sınıflandırma sistemlerine dayanmaktadır. DSM-5, madde kullanım bozukluğunu 11 tanı kriteri temelinde hafif, orta ve şiddetli olmak üzere üç farklı düzeyde değerlendirirken, ICD-11 bağımlılığı üç temel kriter üzerinden tanımlamaktadır: kontrol kaybı, madde kullanımının öncelik kazanması ve zarar görmesine rağmen kullanımın devam etmesi. Bu tanı sistemleri, madde kullanımının bireyin günlük yaşamı üzerindeki etkilerini, nörobiyolojik temellerini ve klinik belirtilerini detaylı bir şekilde ele alarak bağımlılığın çok boyutlu yapısını ortaya koymaktadır. Epidemiyolojik veriler, madde kullanım bozukluklarının küresel halk sağlığı açısından önemli bir tehdit oluşturduğunu göstermektedir. Dünya Sağlık Örgütü’ne göre, dünya genelinde 39.5 milyon kişi madde kullanım bozukluğu ile yaşamaktadır, ancak yalnızca %20’si uygun tedaviye erişebilmektedir. Türkiye’de ise, madde kullanımına bağlı tedavi başvurularının büyük çoğunluğu 20-29 yaş aralığında yoğunlaşmakta, bu da gençlerin bağımlılık açısından önemli bir risk grubu oluşturduğunu göstermektedir. Bağımlılık bozukluklarının daha iyi anlaşılması, tanı süreçlerinin standardize edilmesi ve biyobelirteçlerin etkin kullanımı, bağımlılıkla mücadelede önemli adımların atılmasını sağlayacaktır. Özellikle, erken teşhis ve multidisipliner yaklaşımlar, bireyin iyileşme sürecini destekleyerek tedavi sürecinin etkinliğini artırmaktadır. Gelecekte, bireyselleştirilmiş tıbbi yaklaşımlar ve nörobilim tabanlı tedavi yöntemleri, alkol ve madde kullanım bozukluklarının yönetiminde daha büyük bir rol oynayacaktır.

Anahtar Kelimeler: Alkol kullanım bozukluğu; Bağımlılık; Bağımlılık nörobiyolojisi; Bağımlılık tedavisi; Madde bağımlılığı epidemiyolojisi; Madde kullanım bozukluğu

Referanslar

  1. McGovern PE, Zhang J, Tang J, et al. Fermented beverages of preand proto-historic China. Proc Natl Acad Sci U S A. 2004;101(51):17593-17598. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  2. Guerra-Doce E. The origins of inebriation: archaeological evidence of the consumption of fermented beverages and drugs in prehistoric Eurasia. J Archaeol Method Theory. 2015;22(3):751-782. [Crossref]
  3. Nathan PE, Conrad M, Skinstad AH. History of the concept of addiction. Annu Rev Clin Psychol. 2016;12:29-51. [Crossref]  [PubMed]
  4. Rush B. An Inquiry Into the Effects of Ardent Spirits Upon the Human Body and Mind. 6th ed. Cornelius Davis; 1811. Accessed May 7, 2025.
  5. Lesch OM, Kefer J, Lentner S, et al. Diagnosis of chronic alcoholism-classificatory problems. Psychopathology. 1990;23(2):88-96. [Crossref]  [PubMed]
  6. Fuchshuber J, Unterrainer HF. Childhood trauma, personality, and substance use disorder: the development of a neuropsychoanalytic addiction model. Front Psychiatry. 2020;11:531. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  7. Kissin B. The disease concept of alcoholism. In: Smart RG, Glaser FB, Israel Y, Kalant H, Popham RE, Schmidt W, eds. Research Advances in Alcohol and Drug Problems. Vol 7. Plenum Press; 1983:93-126. [Crossref]
  8. Kelly JF. E. M. Jellinek's disease concept of alcoholism. Addiction. 2019;114(3):555-559. [Crossref]  [PubMed]
  9. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. 1st ed. American Psychiatric Association; 1952.
  10. Matone A, Gandin C, Ghirini S, Scafato E. Alcohol and substance use disorders diagnostic criteria changes and innovations in ICD-11: An overview. Clin Psychol Eur. 2022;4(Spec Issue):e9539. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  11. World Health Organization. Global Status Report on Alcohol and Health and Treatment of Substance Use Disorders. World Health Organization; 2024. Accessed May 7, 2025.
  12. Aktan Mutlu E. Alkol kullanım bozukluklarının epidemiyolojisi: Biyopsikososyal model bağlamında risk etmenleri ve koruyucu etmenler. In: İlhan Ö, ed. Alkol Kullanım Bozuklukları ve Sağaltımı. Türkiye Klinikleri; 2024:1-6. Accessed May 7, 2025.
  13. Turan M. Seydişehir Alüminyum Çalışanlarında Alkol Kullanımı ve Bağımlılığının Demografik, Ruhsal, Toplumsal Özellikleri [specialization thesis]. Necmettin Erbakan Üniversitesi; 1999. Accessed May 7, 2025.
  14. Alaçam H, Efe AK, Balcı Şengül C, Şengül C. Pamukkale Üniversitesi öğrencilerinde alkol ve sigara bağımlılığı taraması. Pamukkale Tıp Derg. 2015;8(2):82-87. Accessed May 7, 2025. [Crossref]
  15. Emniyet Genel Müdürlüğü Narkotik Suçlarla Mücadele Daire Başkanlığı. 2021 Türkiye Uyuşturucu Raporu. 2021. Accessed May 7, 2025.
  16. Koob GF. Neurobiology of addiction. Focus. 2011;9(1):55-65. [Crossref]
  17. Feltenstein MW, See RE, Fuchs RA. Neural substrates and circuits of drug addiction. Cold Spring Harb Perspect Med. 2021;11(4):a039628. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  18. Koob GF, Volkow ND. Neurobiology of addiction: a neurocircuitry analysis. Lancet Psychiatry. 2016;3(8):760-773. [Crossref]  [PubMed]
  19. Tiffany ST, Carter BL, Singleton EG. Challenges in the manipulation, assessment and interpretation of craving rel evant variables. Addiction. 2000;95 Suppl 2:S177-87. [Crossref]
  20. McFarland K, Kalivas PW. The circuitry mediating cocaine-induced reinstatement of drug-seeking behavior. J Neurosci. 2001 Nov 1;21(21):8655-63. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  21. Bolla KI, Eldreth DA, London ED, Kiehl KA, Mouratidis M, Contoreggi C, et al. Orbitofrontal cortex dysfunction in abstinent cocaine abusers performing a decision-making task. Neuroimage. 2003;19(3):1085-94. [Crossref]  [PubMed]
  22. Ewing JA. Detecting alcoholism: The CAGE questionnaire. JAMA. 1984;252(14):1905-7. [Crossref]  [PubMed]
  23. Brown RL, Rounds LA. Conjoint screening questionnaires for alcohol and other drug abuse: criterion validity in a primary care practice. Wis Med J. 1995;94(3):135-40. [PubMed]
  24. Babor TF, Higgins-Biddle JC, Saunders JB, Monteiro MG. The Alcohol Use Disorders Identification Test (AUDIT): Guidelines for Use in Primary Care. 2nd ed. Geneva: World Health Organization; 2001.
  25. Deveci A. Alkol ve madde kullanımı ne zaman sorundur, nasıl saptanır? Tanı ve değerlendirme. In: Evren C, editor. Alkol ve Madde Kullanım Bozuklukları: Temel Başvuru Kitabı. İstanbul: Bayt Bilimsel Araştırmalar Basın Yayın ve Tanıtım; 2019:739.
  26. Gibbs LE. Validity and reliability of the Michigan Alcoholism Screening Test: A review. Drug Alcohol Depend. 1983;12(3):279-85. [Crossref]  [PubMed]
  27. Coşkunol H, Bağdıken İ, Sorias S, Saygılı R. Michigan alkolizm tarama testinin geçerliliği. Ege Tıp Dergisi. 1995;34:15-18.
  28. Berman AH, Bergman H, Palmstierna T, Schlyter F. Evaluation of the Drug Use Disorders Identification Test (DUDIT) in criminal justice and detoxification settings and in a Swedish population sample. Eur Addict Res. 2004;11(1):22-31. [Crossref]  [PubMed]
  29. Evren C, Ovali E, Karabulut V, Cetingok S. Psychometric properties of the Drug Use Disorders Identification Test (DUDIT) in heroin dependent adults and adolescents with drug use disorder. Klinik Psikofarmakoloji Bulteni-Bulletin of Clinical Psychopharmacology. 2014;24(1):39-46. [Crossref]
  30. Berman AH, Palmstierna T, Källmén H, et al. The self-report Drug Use Disorders Identification Test-Extended (DUDIT-E): reliability, validity, and motivational index. J Subst Abuse Treat. 2007;32(4):357-69. [Crossref]  [PubMed]
  31. Evren C, Umut G, Bozkurt M, Evren B, Yılmaz H. Psychometric properties of the Turkish version of Drug Use Disorders Identification Test-Extended (Turkish DUDIT-E) in substance-dependent adults under probation. Psychiatry Clin Psychopharmacol. 2017;27(1):70-75.4750573.2017.1293240 [Crossref]
  32. Fakhari S, Waszkiewicz N. Old and new biomarkers of alcohol abuse: Narrative review. Journal of Clinical Medicine, 2023;12(6):2124. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  33. Waszkiewicz N, Szajda SD, Kępka A, Szulc A, Zwierz K. Glycoconjugates in the detection of alcohol abuse. Biochemical Society Transactions. 2011;39(2):365-369. [Crossref]  [PubMed]
  34. Dadiomov D. Laboratory Testing for Substance Use Disorders. In: Marienfeld C Ed., Absolute Addiction Psychiatry Review. Springer, Cham. 2020. [Crossref]
  35. Moeller KE, Kissack JC, Atayee RS, Lee KC. Clinical interpretation of urine drug tests. Mayo Clinic Proceedings. 2017;92(5):774-796. [Crossref]  [PubMed]