PSİKİYATRİK BOZUKLUKLAR VE BİLİŞSEL İŞLEVLER

Psikiyatrik_Bozukluklar_ve_Bilissel_Islevler

BELİRTİLİ BİPOLAR BOZUKLUKTA BİLİŞSEL İŞLEVLER

Abdullah Burak Uygur

Alanya Alaaddin Keykubat Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Alanya Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, Antalya, Türkiye

Uygur AB. Belirtili Bipolar Bozuklukta Bilişsel İşlevler. Aydemir Ö, Esen Danacı A, editörler. Psikiyatrik Bozukluklar ve Bilişsel İşlevler. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2025. p.63-73.

ÖZET

Yaşam boyu yaygınlık oranı dünya çapında %0,4 ila %2,4 arasında değişmekte olan Bipolar bozukluk (BB), tekrarlayan depresif ve manik ataklarla karakterize, önde gelen engellilik nedenlerinden biri olan ciddi bir psikiyatrik bozukluktur. Nörobilişsel işlevler olarak da bilinen bilişsel işlevler, insan beyninin hafıza, yönetici işlev, uzay, zaman, dili anlama ve ifade etme dahil olmak üzere bilgileri işleme yeteneğini ifade eder. Duygudurum ataklarının sayısı ve uzunluğu, çocukluk çağı travması ve manik ve depresif belirtilerin şiddeti gibi birçok özellik bipolar bozukluk hastalarının bilişsel işlevlerini etkileyebilir. Bipolar bozuklukta en çok etkilenen nörobilişsel alanlar arasında sözel bellek, dikkat, davranış inhibisyonu ve bilişsel esneklik gibi yönetici işlevler ve zihin teorisi ve duygu tanıma gibi sosyal bilişsel işlevler bulunmaktadır Bipolar bozukluk hastaları ve sağlıklı bireyler arasında bilişsel işlevlerdeki farklılıklar belirgindir ve yaygın olarak bildirilmektedir. Birçok çalışmada, bipolar bozukluk hastalarındaki nörobilişsel yetersizlikler ile günlük yaşam aktiviteleri, sosyal etkileşimler ve mesleki işlevsellikteki bozulma arasında güçlü bir ilişki bulunmuştur. Bipolar bozukluk hastalarının çok ciddi bir kısmı bilişsel bozukluk yaşamaktadır. Duygudurum belirtilerine ek olarak, bipolar bozukluk hastaları ataklar sırasında da ciddi bilişsel bozukluklar gösterir. Bilişsel işlevlerde bozulma aynı zamanda eşik altı bipolar bozuklukta da eşik altı depresyon ve sirkadiyen ritim bozukluklarıyla birlikte öne çıkmaktadır. Bipolar bozukluk hastalarının bir alt kümesi bilişsel bozuklukları daha belirgin olarak yaşamaktadır. Bilişsel eğitim, psikoeğitim ve psikososyal beceri eğitimi gibi farklı müdahale türlerini içeren bilişsel rehabilitasyon programları bipolar bozukluk hastalarında bilişsel yetersizlikleri iyileştirmede ümit verici sonuçlar göstermektedir. Daha düşük zeka ve eğitim düzeyi olan ve düzenli bir işi olmayan bipolar bozukluk hastaları, bilişsel rehabilitasyona en çok ihtiyaç duyanlardır. Bilişsel işlevler, bipolar bozukluk hastalarında işlevselliği ve yaşam kalitesini iyileştirmek için yeni bir tedavi hedefi olarak ortaya çıkmaktadır. Bununla birlikte, çok az tedavi seçeneği bilişsel işlevlerdeki bozulmanın tedavisinde etkililik göstermektedir Bipolar bozuklukta bilişsel bozuklukların altında yatan nöral devrelerin özelliklerine ilişkin bilgiler yeni tedavi arayışlarının önünü açabilecektir. Mevcut veriler ışığında, dorsal prefrontal korteks-varsayılan mod ağı (DPFC-DMN) aktivitesinin modülasyonu, bilişsel etkiler için nöral devre tabanlı bir biyobelirteç modelinde öne çıkmaktadır. Bipolar bozukluk hastalarında bilişsel işlevleri değerlendiren çalışmalar, daha çok ötimik dönemdeki hastalarla gerçekleştirilmiştir. Alanyazında belirtili bipolar bozukluk hastalarında bilişsel işlevleri hem sağlıklı bireylerle hem de hastalığın farklı duygudurum dönemindeki hastaları birbirleri ile karşılaştırarak bilişsel işlevleri değerlendiren az sayıda çalışma vardır. Bu bölümün amacı güncel çalışmalar ışığında belirtili bipolar bozuklukta bilişsel işlevlerin değerlendirilmesidir.

Anahtar Kelimeler: Bipolar bozukluk; Bilişsel disfonksiyon; Mani; Nörogörüntüleme; Bilişsel onarım

Referanslar

  1. Cotrena C, Branco LD, Shansis FM, Fonseca RP. Executive function impairments in depression and bipolar disorder: association with functional impairment and quality of life. J Affect Disord. 2016;190:744-53. [Crossref]  [PubMed]
  2. Solé B, Jiménez E, Torrent C, Reinaras M, Bonnin C, Torres I, et al. Cognitive Impairment in Bipolar Disorder: Treatment and Prevention Strategies. International Journal of Neuropsychopharmacology. 2017;20(8):670-80.
  3. Fountoulakis K. Bipolar Disorder: An Evidence-Based Guide to Manic Depression. 1st ed. Berlin: Springer; 2015. [Crossref]  [PubMed]
  4. Cardoso T, Bauer IE, Meyer TD, Kapczinski F, Soares JC. Neuroprogression and Cognitive Functioning in Bipolar Disorder: A Systematic Review. Curr Psychiatry Rep. 2015;17(9):75. [Crossref]  [PubMed]
  5. Sparding T, Silander K, Pålsson E, Östlind J, Ekman CJ, Sellgren CM, et al. Classification of cognitive performance in bipolar disorder. Cogn Neuropsychiatry. 2017;22(5):407-21. [Crossref]  [PubMed]
  6. Andreasen NC. The relationship between creativity and mood disorders. Dialogues Clin Neurosci. 2008;10(2):251-5. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  7. Bora E, Yücel M, Pantelis C, Berk M. Meta-analytic review of neurocognition in bipolar II disorder. Acta Psychiatr Scand. 2011;123(3):165-74. [Crossref]  [PubMed]
  8. Martino DJ, Strejilevich SA, Scápola M, Igoa A, Marengo E, Ais ED, et al. Heterogeneity in cognitive functioning among patients with bipolar disorder. J Affect Disord. 2008;109(12):149-56. [Crossref]  [PubMed]
  9. Tsapekos D, Seccomandi B, Mantingh T, Cella M, Wykes T, Young AH. Cognitive enhancement interventions for people with bipolar disorder: A systematic review of methodological quality, treatment approaches, and outcomes. Bipolar Disord. 2020;22(3):216-30. [Crossref]  [PubMed]
  10. Baars BJ, Gage NM. Cognition, Brain and Consciousness. 2nd ed. Kidlington, Oxford: Elsevier; 2010. [Crossref]  [PubMed]
  11. Bauer IE, Keefe RSE, Sanches M, Suchting R, Green CE, Soares JC. Evaluation of cognitive function in bipolar disorder using the Brief Assessment of Cognition in Affective Disorders (BAC-A). J Psychiatr Res. 2015;60:81-6. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  12. Robinson LJ, Nicol Ferrier I. Evolution of cognitive impairment in bipolar disorder: a systematic review of cross-sectional evidence. Bipolar Disord. 2006;8(2):103-16. [Crossref]  [PubMed]
  13. Bora E, Vahip S, Akdeniz F. The role and importance of cognitive symptoms in bipolar disorder. Turk Psikiyatri Derg. 2008;19(1):81-93.
  14. Berk M. Neuroprogression: pathways to progressive brain changes in bipolar disorder. Int J Neuropsychopharmacol. 2009;12(04):441. [Crossref]  [PubMed]
  15. Suchy Y. Executive Functioning: Overview, Assessment, and Research Issues for Non-Neuropsychologists. Annals of Behavioral Medicine. 2009;37(2):106-16. [Crossref]  [PubMed]
  16. Dixon T, Kravariti E, Frith C, Murray R, McGuire P. Ef fect of symptoms on executive function in bipolar illness. Psychol Med. 2004;34(5):811-21. [Crossref]  [PubMed]
  17. Camelo EVM, Mograbi D, de Assis da Silva R, Bifano J,Wainstok M, Silveria LAS, et al. Performance of Bipolar Disorder Patients in Attention Testing: Comparison with Normal Controls and Among Manic, Depressive, and Euthymic Phases. Psychiatric Quarterly. 2017;88(1):55-63. [Crossref]  [PubMed]
  18. Harmell AL, Mausbach BT, Moore RC, Depp CA, Jeste DV, Palmer BW. Longitudinal Study of Sustained Attention in Outpatients with Bipolar Disorder. Journal of the International Neuropsychological Society. 2014;20(2):230-7. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  19. Xu G, Lin K, Rao D, Dang Y, Ouyang H, Guo Y, et al. Neuropsychological performance in bipolar I, bipolar II and unipolar depression patients: A longitudinal, naturalistic study. J Affect Disord. 2012;136(3):328-39. [Crossref]  [PubMed]
  20. Malhi GS, Ivanovski B, Hadzi-Pavlovic D, Mitchell PB, Vieta E, Sachdev P. Neuropsychological deficits and functional impairment in bipolar depression, hypomania and euthymia. Bipolar Disord. 2007;9(1-2):114-25. [Crossref]  [PubMed]
  21. Bearden CE, Hoffman KM, Cannon TD. The neuropsychology and neuroanatomy of bipolar affective disorder: a critical review. Bipolar Disord. 2001;3(3):106-50. [Crossref]  [PubMed]
  22. Bora E, Vahip S, Akdeniz F, Gonul AS, Eryavuz A, Ogut M, et al. The effect of previous psychotic mood episodes on cognitive impairment in euthymic bipolar patients. Bipolar Disord. 2007;9(5):468-77. [Crossref]  [PubMed]
  23. Albus M, Hubmann W, Wahlheim C, Sobizack N, Franz U, Mohr F. Contrasts in neuropsychological test profile between patients with first-eoisode schizophienia and first-episohe affective disorders. Acta Psychiatr Scand. 1996;94(2):87-93. [Crossref]  [PubMed]
  24. Martínez-Arán A, Vieta E, Colom F, Torrent C, Sanchez-Moreno C, Reinares M, et al. Cognitive impairment in euthymic bipolar patients: implications for clinical and functional outcome. Bipolar Disord. 2004;6(3):224-32. [Crossref]  [PubMed]
  25. Tabarés-Seisdedos R, Balanzá-Martı́nez V, Salazar-Fraile J, Selva-Vera G, Leal-Cercós C, Gómez-Beneyto M. Specific executive/attentional deficits in patients with schizophrenia or bipolar disorder who have a positive family history of psychosis. J Psychiatr Res. 2003;37(6):479-86.
  26. Tohen M, Tsuang MT, Goodwin DC. Prediction of outcome in mania by mood-congruent or mood-incongruent psychotic features. American Journal of Psychiatry. 1992;149(11):1580-4. [Crossref]  [PubMed]
  27. Samamé C, Martino DJ, Strejilevich SA. Social cognition in euthymic bipolar disorder: systematic review and meta-analytic approach. Acta Psychiatr Scand. 2012;125(4):266-80. [Crossref]  [PubMed]
  28. Green MF. Social Cognition in Schizophrenia: Recommendations from the Measurement and Treatment Research to Improve Cognition in Schizophrenia New Approaches Conference. Schizophr Bull. 2005;31(4):882-7. [Crossref]  [PubMed]
  29. Bora E, Bartholomeusz C, Pantelis C. Meta-analysis of Theory of Mind (ToM) impairment in bipolar disorder. Psychol Med. 2016;46(2):253-64. [Crossref]  [PubMed]
  30. Lima IMM, Peckham AD, Johnson SL. Cognitive deficits in bipolar disorders: Implications for emotion. Clin Psychol Rev. 2018;59:126-36. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  31. Miskowiak KW, Seeberg I, Kjaerstad HL, Burdick KE, Martinez-Aran A, del Mar Bonnin C, et al. Affective cognition in bipolar disorder: A systematic review by the ISBD targeting cognition task force. Bipolar Disord. 2019;21(8):686719. [Crossref]  [PubMed]
  32. de Siqueira Rotenberg L, Beraldi GH, Okawa Belizario G, Lafer B. Impaired social cognition in bipolar disorder: A meta-analysis of Theory of Mind in euthymic patients. Australian & New Zealand Journal of Psychiatry. 2020;54(8):783-96. [Crossref]  [PubMed]
  33. Aydemir O, Akkaya C, Uykur B, Erol A. Effect of facial emotion recognition on subjective psychosocial functioning in bipolar patients. Acta Psychiatr Scand. 2013;127(5):412-3. [Crossref]  [PubMed]
  34. 34. Gillissie ES, Lui LMW, Ceban F, Miskowiak K, Gok S, Cao B, et al. Deficits of social cognition in bipolar disorder: Systematic review and meta‐analysis. Bipolar Disord. 2022;24(2):137-148. [Crossref]  [PubMed]
  35. Varo C, Jiménez E, Solé B, Bonnin CM, Torrent C, Lahera G, et al. Social cognition in bipolar disorder: the role of sociodemographic, clinical, and neurocognitive variables in emotional intelligence. Acta Psychiatr Scand. 2019;139(4):369-80. [Crossref]  [PubMed]
  36. Popolo R, Borsella I, Meschini L, Pianella U, Zampaglione G, Vinci G, et al. Cognitive theory of mind in bipolar disorder: Comparisons with healthy controls and associations with function. Psychiatry Res. 2020;290:113030. [Crossref]  [PubMed]
  37. Samalin L, Boyer L, Murru A, Pacchiarotti I, Reinares M, Bonnin CM, et al. Residual depressive symptoms, sleep disturbance and perceived cognitive impairment as determinants of functioning in patients with bipolar disorder. J Affect Disord. 2017;210:280-6.
  38. De Dios C, Ezquiaga E, Agud JL, Vieta E, Soler B, GarcíaLópez A. Subthreshold symptoms and time to relapse/ recurrence in a community cohort of bipolar disorder outpatients. J Affect Disord. 2012;143(1-3):160-5. [Crossref]  [PubMed]
  39. De Dios C, Agud JL, Ezquiaga E, García-López A, Soler B, Vieta E. Syndromal and Subsyndromal Illness Status and Five-Year Morbidity Using Criteria of the International Society for Bipolar Disorders Compared to Alternative Criteria. Psychopathology. 2012;45(2):102-8. [Crossref]  [PubMed]
  40. Sumiyoshi T, Toyomaki A, Kawano N, Kitajima T, Kusumi I, Ozaki N, et al. Verbal Memory Impairment in Patients with Subsyndromal Bipolar Disorder. Front Psychiatry. 2017;8:168. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  41. Mur M, Portella MJ, Martinez-Aran A, Pifarre J, Vieta E. Influence of Clinical and Neuropsychological Variables on the Psychosocial and Occupational Outcome of Remitted Bipolar Patients. Psychopathology. 2009;42(3):148-56. [Crossref]  [PubMed]
  42. Wingo AP, Wingo TS, Harvey PD, Baldessarini RJ. Effects of Lithium on Cognitive Performance. J Clin Psychiatry. 2009;70(11):1588-97. [Crossref]  [PubMed]
  43. Garnham J, Munro A, Slaney C, MacDougall M, Passmore M, Duffy A, et al. Prophylactic treatment response in bipolar disorder: Results of a naturalistic observation study. J Affect Disord. 2007;104(1-3):185-90. [Crossref]  [PubMed]
  44. Rybakowski JK, Suwalska A. Excellent lithium responders have normal cognitive functions and plasma BDNF levels. Int J Neuropsychopharmacol. 2010;13(05):617-22.
  45. Xu N, Huggon B, Saunders KEA. Cognitive Impairment in Patients with Bipolar Disorder: Impact of Pharmacological Treatment. CNS Drugs. 2020;34(1):29-46. [Crossref]  [PubMed]
  46. Torrent C, Martinez-Arán A, Daban C, Amann B, Balanza-Martinez V, Bonnin CDM, et al. Effects of atypical antipsychotics on neurocognition in euthymic bipolar patients. Compr Psychiatry. 2011;52(6):613-22. [Crossref]  [PMC]
  47. Miskowiak KW, Yalin N, Seeberg I, Burdick KE, Balanza-Martinez V, Bonnin CDM, et al. Can magnetic resonance imaging enhance the assessment of potential new treatments for cognitive impairment in mood disorders? A systematic review and position paper by the International Society for Bipolar Disorders Targeting Cognition Task Force. Bipolar Disord. 2022;24(6):615-36. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  48. Miskowiak K, Burdick K, Martinez-Aran A, Bonnin CM, Bowie CR, Carvalho AF, et al. Methodological recommendations for cognition trials in bipolar disorder by the International Society for Bipolar Disorders Targeting Cognition Task Force. Bipolar Disord. 2017;19(8):614-626. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  49. Miskowiak KW, Petersen CS. Neuronal underpinnings of cognitive impairment andimprovement in mood disorders. CNS Spectr. 2019;24(1):30-53. [Crossref]  [PubMed]
  50. Alonso-Lana S, Goikolea JM, Bonnin CM, Sarro S, Segura B, Amann BL, et al. Structural and Functional Brain Correlates of Cognitive Impairment in Euthymic Patients with Bipolar Disorder. PLoS One. 2016;11(7):e0158867. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  51. Zarp Petersen J, Varo C, Skovsen CF, Ott CV, Kjaerstad HL, Vieta E, et al. Neuronal underpinnings of cognitive impairment in bipolar disorder: A large data-driven functional magnetic resonance imaging study. Bipolar Disord. 2022;24(1):69-81. [Crossref]  [PubMed]
  52. Karantonis JA, Rossell SL, Carruthers SP, Summer P, Hughes M, Green MJ, et al. Brain morphology does not clearly map to cognition in individuals on the bipolar-schizophrenia-spectrum: a cross-diagnostic study of cognitive subgroups. J Affect Disord. 2021;281:776-85. [Crossref]  [PubMed]
  53. Macoveanu J, Freeman KO, Kjærstad HL, Knudsen GM, Kessing LV, Miskowiak KW. Structural brain abnormalities associated with cognitive impairments in bipolar disorder. Acta Psychiatr Scand. 2021;144(4):379-91. [Crossref]  [PubMed]
  54. Tsapekos D, Strawbridge R, Cella M, Wykes T, Young AH. Towards personalizing cognitive remediation therapy: Examining moderators of response for euthymic people with bipolar disorder. Behaviour Research and Therapy. 2022;151:104054.
  55. Chen WY, Liu HC, Cheng YC, Li H, Huang CC, Ding YW, et al. Effect of Pharmacological and Neurostimulation Interventions for Cognitive Domains in Patients with Bipolar Disorder: A Systematic Review and Network Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials. Clin Epidemiol. 2021;13:1039-49. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  56. Ehrminger M, Brunet-Gouet E, Cannavo AS, Aouizerate B, Cussac I, Azorin JM, et al. Longitudinal relationships between cognition and functioning over 2 years in euthymic patients with bipolar disorder: a cross-lagged panel model approach with the FACE-BD cohort. The British Journal of Psychiatry. 2021;218(2):80-7. [Crossref]  [PubMed]
  57. Bora E, Hıdıroğlu C, Özerdem A, Kaçar ÖF, Sarısoy G, Civil Arslan F, et al. Executive dysfunction and cognitive subgroups in a large sample of euthymic patients with bipolar disorder. European Neuropsychopharmacology. 2016;26(8):1338-47. [Crossref]  [PubMed]
  58. Razavi MS, Fathi M, Vahednia E, Ardani AR, Honari S, Akbarzadeh F, et al. Cognitive rehabilitation in bipolar spectrum disorder: A systematic review. IBRO Neurosci Rep. 2024;16:509-17. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  59. Matsumoto K, Hamatani S. Impact of cognitive reserve on bipolar disorder: a systematic review. Front Psychiatry. 2024;14:1341991. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]