PSİKİYATRİK BOZUKLUKLAR VE BİLİŞSEL İŞLEVLER

Psikiyatrik_Bozukluklar_ve_Bilissel_Islevler

BİPOLAR BOZUKLUKTA BİLİŞSEL İŞLEVLERE YAKLAŞIM

Didem Sücüllüoğlu Dikici

Serbest Hekim, İzmir, Türkiye

Sücüllüoğlu Dikici D. Bipolar Bozuklukta Bilişsel İşlevlere Yaklaşım. Aydemir Ö, Esen Danacı A, editörler. Psikiyatrik Bozukluklar ve Bilişsel İşlevler. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2025. p.113-127.

ÖZET

Bipolar bozukluk (BB), yalnızca duygudurum epizodlarıyla sınırlı olmayan, ötimik dönemlerde dahi kalıcılığını sürdürebilen bilişsel işlev bozukluklarıyla seyreden kronik bir psikiyatrik hastalıktır. Bu bilişsel bozulmalar; yürütücü işlevler, dikkat, sözel bellek, işlem hızı ve sosyal biliş gibi temel alanları kapsamakta ve bireylerin akademik, mesleki ve sosyal işlevselliğini belirgin biçimde olumsuz etkilemektedir. Ayrıca, bu bozulmalar tedaviye uyumu ve genel yaşam kalitesini de düşürmektedir. Son yıllarda, BB tedavisinde yalnızca duygudurum semptomlarının kontrolü değil, bilişsel işlevlerin de bütüncül bir yaklaşımla ele alınması gerektiği vurgulanmaktadır.

Bilişsel değerlendirme sürecinde nöropsikolojik testler, kısa tarama araçları ve öznel değerlendirme ölçekleri birbirini tamamlayıcı araçlar olarak kullanılmalıdır. MATRICS, CANTAB ve BAC-A gibi standart bataryalar; MCCB gibi şizofreniye özgü bataryaların BB’ye adaptasyonunu sorgulamakta ve BB’ye özgü yaklaşımların gerekliliğine işaret etmektedir. Bu testlere ek olarak özbildirime dayalı araçlar (ör. COBRA, FAST) da klinik pratiğe hızlı veri sağlasa da nesnel testlerle desteklenmelidir.

Farmakolojik müdahalelerin bilişsel işlevler üzerindeki etkileri heterojen bir yapı sergilemektedir. Lityum, antikonvülzanlar, antipsikotikler ve yeni nesil ajanlar gibi çeşitli farmakolojik tedavilerin bilişsel alanlara etkisi; dozaj, tedavi süresi, hastalık evresi ve bireysel faktörler gibi değişkenlerle önemli ölçüde farklılık gösterebilmektedir. Alternatif olarak değerlendirilen nöroprotektif ve psikostimülan ajanlar, umut verici bulgulara sahip olmakla birlikte, etkinlikleri ve güvenilirlikleri konusunda daha kapsamlı çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu bağlamda, farmakoterapi tek başına yeterli bir yaklaşım olarak görülmemeli; bilişsel rehabilitasyon, psikoeğitim, bilişsel davranışçı terapi ve yaşam tarzı düzenlemeleri gibi çok boyutlu, yapılandırılmış ilaç dışı müdahalelerle desteklenmelidir.

Bütüncül ve bireyselleştirilmiş müdahaleler, yalnızca semptomatik değil, aynı zamanda fonksiyonel iyileşmeyi hedeflemekte olup, klinik uygulamalarda bilişsel değerlendirmenin rutine entegrasyonu bu süreçte kritik önemdedir. Bu doğrultuda, ileri araştırmalarla bu müdahalelerin uzun vadeli etkilerinin ortaya konması, tedavi planlamasına önemli katkılar sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler: Bipolar bozukluk; Bilişsel disfonksiyon, Bilişsel işlev bozukluğu; Bilişsel onarım; Nöropsikolojik testler

Referanslar

  1. Bora E, Vahip S, Akdeniz F. The Role and Importance of Cognitive Symptoms in Bipolar Disorder. Turk Psikiyatri Derg. 2008;19(1):1-8.
  2. Ehrminger M, Mallet L, Poupon D, et al. Longitudinal relationships between cognition and functioning over 2 years in euthymic patients with bipolar disorder: a cross-lagged panel model approach with the FACE-BD cohort. Br J Psychiatry. 2021;218(2):80-87. [Crossref]  [PubMed]
  3. Tsapekos D, Strawbridge R, Cella M, et al. Cognitive enhancement interventions for people with bipolar disorder: A systematic review. Bipolar Disord. 2020;22(3):216-230. [Crossref]  [PubMed]
  4. Kahani M, Yavari F, Danesh E, et al. Executive functions in patients with bipolar I disorder in recovery phase: A case-control study. J Mazandaran Univ Med Sci. 2013;23(101):96-103. [Crossref]
  5. Liu X, Ma Y, Luo Y, et al. Functional impairment in different subtypes and occupational states in euthymic bipolar patients. BMC Psychiatry. 2021;21(1):1-10. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  6. Bora E, Hıdıroğlu C, Özerdem A, et al. Executive dysfunction and cognitive subgroups in euthymic bipolar patients. Eur Neuropsychopharmacol. 2016;26(8):1338-1347. [Crossref]  [PubMed]
  7. Bora E, Özerdem A. Meta-analysis of longitudinal studies of cognition in bipolar disorder: comparison with healthy controls and schizophrenia. Psychol Med. 2017;47(16):27532766. [Crossref]  [PubMed]
  8. Burdick KE, Russo M, Frangou S. Empirical evidence for discrete neurocognitive subgroups in bipolar disorder: clinical implications. Psychol Med. 2014;44(14):3083-3096. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  9. Green MF. Cognitive impairment and functional outcome in schizophrenia and bipolar disorder. J Clin Psychiatry. 2006;67(Suppl 9):3-8. [Crossref]  [PubMed]
  10. Razavi MS, Ashtari F, Soltani S, et al. Cognitive rehabilitation in bipolar spectrum disorder: A systematic review. IBRO Neurosci Rep. 2024;17:504-519. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  11. Eker Ç. Evaluation and Treatment of Cognitive Dysfunc tions in Schizophrenia and Bipolar Disorder. Psikiyatride Guncel Yaklasimlar. 2024;16(2):271-278. [Crossref]
  12. Ehrlich TJ, DeRosse P, Burdick KE. Cognitive subgroups and their longitudinal trajectories in bipolar disorder. Acta Psychiatr Scand. 2022;1(3):240-250. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  13. Kloiber S, Rosenblat JD, Husain MI, et al. Neurodevelopmental pathways in bipolar disorder. Neurosci Biobehav Rev. 2020;112:213-226. [Crossref]  [PubMed]
  14. Bora E. Neurocognitive features in clinical subgroups of bipolar disorder: a meta-analysis. J Affect Disord. 2018;229:125-134. [Crossref]  [PubMed]
  15. Bonnin CM, Reinares M, Martinez-Aran A, et al. Effects of functional remediation on neurocognitively impaired bipolar patients: enhancement of verbal memory. Psychol Med. 2016;(2):291-301. [Crossref]  [PubMed]
  16. Aydemir Ö, Kaya E. Bilişsel Değerlendirme Neyi Ölçüyor? Nesnel Değerlendirme ile Bağıntısı. Turk Psikiyatri Derg. 2009;20(4):324-331.
  17. Miskowiak KW, Burdick KE, Martinez-Aran A, et al. ISBD Targeting Cognition Task Force Recommendations for Clinicians. Bipolar Disord. 2018;20(3):184-194. [Crossref]  [PubMed]
  18. Xu N, Huggon B, Saunders KEA. Cognitive impairment in patients with bipolar disorder: impact of pharmacological treatment. CNS Drugs. 2020;34(1):29-46. [Crossref]  [PubMed]
  19. Scott J, Pope M. Cognitive styles in individuals with bipolar disorders. Psychol Med. 2003;33(6):1081-8. [Crossref]  [PubMed]
  20. Burdick KE, Goldberg JF, Harrow M, Faull RN, Nierenberg AA, Youngstrom EA, et al. Assessing cognitive function in bipolar disorder: challenges and recommendations for clinical trial design. J Clin Psychiatry. 2015;76(3):1427. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  21. Alonso-Lana S, Reinares M, Hidalgo-Mazzei D, MartínezAran A, Vieta E, Salvador R, et al. Structural and functional brain correlates of cognitive impairment in euthymic patients with bipolar disorder. PLoS One. 2016;11(7):e0158867. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  22. Zarp Petersen J, Miskowiak KW, Maller JJ, Vieta E, McIntyre RS, Yatham LN, et al. Neuronal underpinnings of cognitive impairment in bipolar disorder: a large data-driven functional magnetic resonance imaging study. Bipolar Disord. 2022;24(1):69-81. [Crossref]  [PubMed]
  23. Miskowiak KW, Petersen CS. Neuronal underpinnings of cognitive impairment and-improvement in mood disorders. CNS Spectr. 2019;24(1):30-53. [Crossref]  [PubMed]
  24. Stroop JR. Journal of Experimental Psychology by John Ridley Stroop (Stroop, 1935a). Since that time. Can Psychol. 1991;32(3):521.
  25. Karakaş S, Irak M, Ersezgin Ö, Kaşar M. Stroop Testi TBAG Formu: Türk kültürüne standardizasyon çalışmaları, güvenirlik ve geçerlik. Klinik Psikiyatri. 1999;2(2):75-88. [Crossref]
  26. Karakaş S. Bilnot Bataryası El Kitabı: Nöropsikolojik testler için araştırma ve geliştirme çalışmaları. Ankara: Dizayn Ofset; 2004. [Crossref]
  27. Riccio CA, Reynolds CR, Lowe P, Moore JJ. The continuous performance test: a window on the neural substrates for attention? Arch Clin Neuropsychol. 2002;17(3):235-72. [Crossref]
  28. Conners CK. Conners’ continuous performance test. North Tonawanda (NY): Multi-Health Systems; 2000.
  29. Epstein JN, Johnson DE, Conners CK, Erhardt D, Parker JDA. Continuous performance test results of adults with attention deficit hyperactivity disorder. Clin Neuropsychol. 1998;12(2):155-68. [Crossref]  [PubMed]
  30. Reitan RM. Validity of the Trail Making Test as an indicator of organic brain damage. Percept Mot Skills. 1958;8(3):271-6. [Crossref]  [PubMed]
  31. Reitan RM, Wolfson D. The Halstead-Reitan neuropsychological test battery: Theory and clinical interpretation. Tucson (AZ): Neuropsychology Press; 1985.
  32. Türkeş N, Karakaş S, Yüceyar N, Hızlı Sayar G, Ak I, Karamustafalıoğlu KO. İz Sürme Testi (TMT) Türk örnekleminde norm çalışması. Nöropsikiyatri Arş. 2015;52(4):324-30.
  33. Heaton RK. Wisconsin card sorting test manual; revised and expanded. Odessa (FL): Psychological Assessment Resources; 1981:5-57.
  34. Karakaş S. Bilişsel fonksiyonların değerlendirilmesinde nöropsikolojik testler. Turk Noroloji Derg. 2002;8(3):61-9.
  35. Rey A. L’examen clinique en psychologie. Paris: Presses Universitaires de France; 1958.
  36. Can H, Ayvasık HB, Durgunoğlu AY, Karakaş S. Construct validity of auditory verbal learning test. Turk Psikiyatri Derg. 2016;27(3):195-203. [Crossref]  [PubMed]
  37. Kerr SL, Neale JM. Emotion perception in schizophrenia: specific deficit or further evidence of generalized poor performance? J Abnorm Psychol. 1993;102(2):312-7. [Crossref]  [PubMed]
  38. Erol A, Ünal E, Gülpek D, Mete L. Yüzde dışavuran duyguların tanınması ve ayırt edilmesi testlerinin Türk toplumunda güvenilirlik ve geçerlilik çalışması. Anadolu Psikiyatri Derg. 2009;10(2):116-123.
  39. Bora E, Bartholomeusz C, Pantelis C. Meta-analysis of Theory of Mind (ToM) impairment in bipolar disorder. Psychological Med. 2016;46(2):253-264. [Crossref]  [PubMed]
  40. Burdick KE, Goldberg JF, Harrow M, Faull RN, Nierenberg AA, Young RC, et al. The MATRICS consensus cognitive battery in patients with bipolar I disorder. Neuropsychopharmacology. 2011;36(8):1587-92. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  41. MacQueen GM, Memedovich KA. Cognitive dysfunction in major depression and bipolar disorder: assessment and treatment options. Psychiatry Clin Neurosci. 2017;71(1):18-27. [Crossref]  [PubMed]
  42. Robbins TW, James M, Owen AM, Sahakian BJ, McInnes L, Rabbitt P. Cambridge Neuropsychological Test Automated Battery (CANTAB): a factor analytic study of a large sample of normal elderly volunteers. Dement Geriatr Cogn Disord. 1994;5(5):266-81. [Crossref]  [PubMed]
  43. Keefe RSE, Harvey PD, Goldberg TE, Gold JM, Walker TM, Kennel C, et al. The Brief Assessment of Cognition in Affective Disorders (BAC-A): performance of patients with bipolar depression and healthy controls. J Affect Disord. 2014;166:86-92. [Crossref]  [PubMed]
  44. Wechsler D. Wechsler Adult Intelligence Scale – Fourth Edition (WAIS-IV). San Antonio (TX): Pearson Clinical Assessment; 2008. [Crossref]
  45. Zimmerman IL, Woo-Sam JM. Clinical Interpretation of the Wechsler Adult Intelligence Scale. Grune & Stratton; 1973.
  46. İnce Guliyev E, Karaca G, Çağal S, Öztürk EÖ, Elik T, Aktaş N, et al. Bipolar Bozuklukta Bilişsel Yakınmaları Değerlendirme Ölçeği’nin Türkçe Geçerlilik ve Güvenilirlik Çalışması. Turk Psikiyatr Derg 2023; 34 (Supl. 2):45. [Crossref]
  47. Rosa AR, Sánchez-Moreno J, Martínez-Arán A, Salamero M, Torrent C, Reinares M, et al. Validity and reliability of the Functioning Assessment Short Test (FAST) in bipolar disorder. Clin Pract Epidemiol Ment Health. 2007;3:1-8. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  48. Aydemir Ö, Uykur B. Kısa İşlevsellik Değerlendirme Ölçeği’nin Türkçe sürümünün bipolar bozuklukta güvenilirliği ve geçerliği. Turk Psikiyatri Derg. 2012;23(3):193-200. [Crossref]  [PubMed]
  49. Üstün TB, Kostanjsek N, Chatterji S, Rehm J, editors. Manual for WHO Disability Assessment Schedule (WHODAS 2.0). Geneva: World Health Organization; 2010. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  50. Luciano JV, Ayuso-Mateos JL, Fernandez A, Serrano-Blanco A, Roca M, Haro JM. Utility of the twelve-item WHODAS
  51. 0 for discriminating depression “caseness” and severity in Spanish primary care patients.: Psychometric properties. Quality of Life Research, 2010;19:97-101. [Crossref]  [PubMed]
  52. Guilera G, Gómez-Benito J, Pino O, Rojo JE. Utility of the World Health Organization disability assessment schedule II in schizophrenia. Schizophrenia research. 2012;138(23):240-247. [Crossref]  [PubMed]
  53. Bowie CR, Gupta M, Holshausen K. Cognitive remediation therapy for mood disorders: rationale, early evidence, and future directions. The Canadian Journal of Psychiatry. 2013;58(6):319-325. [Crossref]  [PubMed]
  54. Leopold S, Quante A. Effects of lithium, valproic acid, carbamazepine and antipsychotic agents on cognition in bipolar disorders-A systematic review. Der Nervenarzt. 2023;94(5):417-424.
  55. Kessing LV, Vradi E, Andersen PK. Starting lithium prophylaxis early v. late in bipolar disorder. Br J Psychiatry. 2014;205(3):214-20. [Crossref]  [PubMed]
  56. Gualtieri CT, Johnson LG. Comparative neurocognitive effects of 5 psychotropic anticonvulsants and lithium. MedGenMed. 2006;8(3):46.
  57. Frangou S, Donaldson S, Hadjulis M, Landau S, Goldstein LH. The Maudsley Bipolar Disorder Project: executive dysfunction in bipolar disorder I and its clinical correlates. Biological psychiatry, 2005; 58(11), 859-864. [Crossref]  [PubMed]
  58. García-Fernández L, Romero-Ferreiro V, Peñuelas-Calvo I, et al. Cariprazine and Cognition in Patients with Schizophrenia and Bipolar Disorder: A Systematic Review. Harv Rev Psychiatry. 2024;32(6):207-217. [Crossref]  [PubMed]
  59. Yatham LN, Torres IJ, Malhi GS, Frangou S, Glahn DC, Bearden CE, et al. Lurasidone versus treatment as usual for cognitive impairment in euthymic patients with bipolar I disorder: a randomised, open-label, pilot study. 2017; 4(3), 208-217. [Crossref]  [PubMed]
  60. Berk M, Copolov DL, Dean O, Lu K, Jeavons S, Schapkaitz I, et al. N-acetyl cysteine as a glutathione precursor for schizophrenia-a double-blind, randomized, placebo-controlled trial. Biol Psychiatry. 2008;64(5):361-8. [Crossref]  [PubMed]
  61. Turner DC, Clark L, Dowson J, Robbins TW, Sahakian BJ. Modafinil improves cognition and response inhibition in adult attention-deficit/hyperactivity disorder. Biol Psychiatry. 2004;55(10):1031-40. [Crossref]  [PubMed]
  62. Yatham LN, Kennedy SH, Parikh SV, Schaffer A, Bond DJ, Frey BN, et al. Canadian Network for Mood and Anxiety Treatments (CANMAT) and International Society for Bipolar Disorders (ISBD) 2018 guidelines for the management of patients with bipolar disorder. Bipolar Disord. 2018;20(2):97-170. [Crossref]  [PubMed]
  63. Samamé C, Martino DJ, Strejilevich SA. Efficacy of cognitive remediation in bipolar disorder: systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Psychol Med. 2023;53(12):5361-73. [Crossref]  [PubMed]
  64. Bourne C, Aydemir Ö, Balanzá-Martínez V, Bora E, Brissos S, Cavanagh JT, et al. Neuropsychological testing of cognitive impairment in euthymic bipolar disorder: an individual patient data meta-analysis. Acta Psychiatr Scand. 2013;128(3):149-62. [Crossref]  [PubMed]
  65. Demant KM, Vinberg M, Kessing LV, Miskowiak KW. Effects of short-term cognitive remediation on cognitive dysfunction in partially or fully remitted individuals with bipolar disorder: results of a randomised controlled trial. PLoS One. 2015;10(6):e0127955. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  66. Torrent C, Bonnin CM, Martínez-Arán A, Valle J, Amann BL, González-Pinto A, et al. Efficacy of functional remediation in bipolar disorder: a multicenter randomized controlled study. Am J Psychiatry. 2013;170(8):852-9. [Crossref]  [PubMed]
  67. Deckersbach T, Nierenberg AA, Kessler R, Lund HG, Ametrano RM, Sachs G, et al. Cognitive rehabilitation for bipolar disorder: An open trial for employed patients with residual depressive symptoms. CNS Neurosci Ther. 2010;16(5):298-307. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  68. Miskowiak KW, Gallagher P, Lafer B, Fischer AS, Murru A, Vélez JI, et al. Affective cognition in bipolar disorder: a systematic review by the ISBD targeting cognition task force. Bipolar Disord. 2019;21(8):686-719. [Crossref]  [PubMed]
  69. Malhi GS, Bell E, Boyce P, Bassett D, Berk M, Bryant R, et al. The 2020 Royal Australian and New Zealand College of psychiatrists clinical practice guidelines for mood disorders: Bipolar disorder summary. Bipolar disorders, 2020;22(8), 805-821. [Crossref]  [PubMed]
  70. Perich T, Manicavasagar V, Mitchell PB, Ball JR. Mindfulness-based approaches in the treatment of bipolar disorder: potential mechanisms and effects. Mindfulness, 2014;5, 186-191. [Crossref]  [PubMed]
  71. Cohen R, Brunoni AR, Boggio PS, Fregni F. Clinical predictors associated with duration of repetitive transcranial magnetic stimulation treatment for remission in bipolar depression: a naturalistic study. The Journal of nervous and mental disease. 2010;198(9):679-681. [Crossref]  [PubMed]
  72. Dondé C, Neufeld NH, Geoffroy PA. The impact of transcranial direct current stimulation (tDCS) on bipolar depression, mania, and euthymia: a systematic review of preliminary data. Psychiatric Quarterly. 2018;89(4):855-867. [Crossref]  [PubMed]