PSİKİYATRİK BOZUKLUKLAR VE BİLİŞSEL İŞLEVLER

Psikiyatrik_Bozukluklar_ve_Bilissel_Islevler

NÖROBİLİŞSEL İŞLEVLERİN VE SOSYAL BİLİŞİN ÖLÇÜMÜ

Cumhur Taş1
Zeynep Çubukcuoğlu Taş2

1Üsküdar Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Psikiyatri AD, İstanbul, Türkiye
2Serbest Hekim, İzmir, Türkiye

Taş C, Çubukcuoğlu Taş Z. Nörobilişsel İşlevlerin ve Sosyal Bilişin Ölçümü. Aydemir Ö, Esen Danacı A, editörler. Psikiyatrik Bozukluklar ve Bilişsel İşlevler. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2025. p.13-22.

ÖZET

Nörobilişsel işlevler ve sosyal biliş, bireyin zihinsel kapasitesini ve kişilerarası etkileşim becerilerini belirleyen temel yapı taşlarıdır. Dikkat, bellek, yürütücü işlevler ve işlemleme hızı gibi bilişsel beceriler; duygu tanıma, zihin kuramı, empati ve sosyal algı gibi sosyal bilişsel yetilerle birlikte psikiyatrik hastalıkların değerlendirilmesinde kritik rol oynamaktadır. Şizofreni, bipolar bozukluk, depresyon ve otizm spektrum bozukluğu gibi birçok klinik durumda bu alanlarda önemli bozulmalar gözlenmektedir. Bu nedenle, nörobilişsel ve sosyal bilişsel yetilerin doğru, güvenilir ve geçerli yöntemlerle ölçülmesi, hem tanı koyma süreci hem de tedavi planlaması açısından büyük önem taşımaktadır. Geleneksel nöropsikolojik testlerin yanı sıra, son yıllarda bilgisayar destekli test bataryaları (MATRICS, CANTAB, Penn CNB, NIH Bataryası, SCIP), sanal gerçeklik uygulamaları, göz izleme sistemleri ve yapay zekâ destekli analizler bu değerlendirmelere yenilikçi katkılar sağlamıştır. Ayrıca, kültüre duyarlı ölçeklerin geliştirilmesi ve normatif verilerin çeşitlendirilmesi, farklı popülasyonlarda daha geçerli ve karşılaştırılabilir sonuçların elde edilmesine olanak tanımaktadır. Bu bölümde, nörobilişsel işlevlerin ve sosyal bilişin ölçümünde kullanılan temel testler, bataryalar ve değerlendirme araçları detaylı biçimde ele alınmıştır. Ayrıca, ölçüm süreçlerine dair standartlaştırma, güvenilirlik, geçerlilik ve değişime duyarlılık gibi psikometrik ilkeler tartışılmış; klinik uygulamalardaki zorluklara ve gelecekteki dijitalleşme eğilimlerine değinilmiştir. Sonuç olarak, bireyin işlevselliğini bütüncül biçimde anlamak için nörobilişsel ve sosyal bilişsel değerlendirmelerin, kültürel bağlam ve klinik gerçeklikler dikkate alınarak çok boyutlu şekilde planlanması gerektiği vurgulanmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Nörobilişsel işlevler; Sosyal bilişsel işlevler; Değerlendirme; Ölçüm bataryaları

Referanslar

  1. Karakaş S. Bilişsel fonksiyonların değerlendirilmesinde nöropsikolojik testler. Türk Nöroloji Dergisi. 2002;8(3):61-69.
  2. Russell TA, Green MJ. The neuropsychology of social cognition: implications for psychiatric disorders. The neuropsychology of mental illness. 2009:157-177. [Crossref]
  3. Brown EC, Tas C, Can H, Esen-Danaci A, Brune M. A closer look at the relationship between the subdomains of social functioning, social cognition and symptomatology in clinically stable patients with schizophrenia. Compr Psychiatry. Jan 2014;55(1):25-32. [Crossref]  [PubMed]
  4. Penn DL, Sanna LJ, Roberts DL. Social cognition in schizophrenia: an overview. Schizophrenia bulletin. 2008;34(3):408-411. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  5. Nuechterlein KH, Green MF, Kern RS, et al. The MATRICS Consensus Cognitive Battery, part 1: test selection, reliability, and validity. American Journal of Psychiatry. 2008;165(2):203-213. [Crossref]  [PubMed]
  6. Bello K, Aqlan F, Harrington W. Extended reality for neurocognitive assessment: A systematic review. J Psychiatr Res. 2025;184:473-487. [Crossref]  [PubMed]
  7. Moore TM, Reise SP, Gur RE, Hakonarson H, Gur RC. Psychometric properties of the penn computerized neurocog nitive battery. Neuropsychology. 2015;29(2):235. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  8. Torous J, Bucci S, Bell IH, et al. The growing field of digital psychiatry: current evidence and the future of apps, social media, chatbots, and virtual reality. World Psychiatry. 2021;20(3):318-335. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  9. Aydemir Ö. Major depresif bozuklukta tedavi hedefleri ve tedavinin izlenmesi. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni-Bulletin of Clinical Psychopharmacology. 2011;21(sup1):S1-S9. [Crossref]  [PubMed]
  10. Uekermann J, Kraemer M, Abdel-Hamid M, et al. Social cognition in attention-deficit hyperactivity disorder (ADHD). Neuroscience & biobehavioral reviews. 2010;34(5):734743. [Crossref]  [PubMed]
  11. Aydemir Ö, Köroğlu E. Psikiyatride kullanılan klinik ölçekler. Hekimler Yayın Birliği, Ankara. 2000;5.
  12. Corcoran R, Mercer G, Frith CD. Schizophrenia, symptomatology and social inference: investigating “theory of mind” in people with schizophrenia. Schizophrenia research. 1995;17(1):5-13. [Crossref]  [PubMed]
  13. Gallagher S, Varga S. Social cognition and psychopathology: a critical overview. World Psychiatry. Feb 2015;14(1):5-14. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  14. Aydin O, Balikci K, Tas C, et al. The developmental origins of metacognitive deficits in schizophrenia. Psychiatry Res. Nov 30 2016;245:15-21. [Crossref]  [PubMed]
  15. Sezgin N, Baştuğ G, Karaağaç SY, Yılmaz B. Wechsler Yetişkinler İçin Zekâ Ölçeği Gözden Geçirilmiş Formu WAIS-R Türkiye Standardizasyonu: Ön Çalışma. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. 2014;54(1):451-480. [Crossref]
  16. Gualtieri CT, Johnson LG. Reliability and validity of a computerized neurocognitive test battery, CNS Vital Signs. Archives of clinical neuropsychology. 2006;21(7):623643. [Crossref]  [PubMed]
  17. Derntl B, Habel U. Deficits in social cognition: a marker for psychiatric disorders? Eur Arch Psychiatry Clin Neurosci. Nov 2011;261 Suppl 2:S145-9. [Crossref]
  18. Hamsher KdS, Benton A, Digre K. Serial digit learning: Normative and clinical aspects. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology. 1980;2(1):39-50. [Crossref]  [PubMed]
  19. Karakaş S, Erdoğan E, Sak L, et al. Stroop Testi TBAG Formu: Türk kültürüne standardizasyon çalışmaları, güvenirlik ve geçerlik. Klinik Psikiyatri. 1999;2(2):75-88. [Crossref]
  20. Yalçın K, Karakaş S. Wisconsin kart eşleme testi performansında gelişimin niceliksel ve niteliksel etkileri. Çocuk ve gençlik ruh sağlığı dergisi. 2007;14(1):24-32.
  21. Benton AL, Hamsher K, Varney N, Spreen O. Contributions to Neuropsychological Assessment: A Clinical Manual. New York: Oxford; 1983.
  22. Lowery N, Ragland D, Gur RC, Gur RE, Moberg PJ. Normative data for the symbol cancellation test in young healthy adults. Applied Neuropsychology. 2004;11(4):216-219. [Crossref]  [PubMed]
  23. Cornblatt BA, Risch NJ, Faris G, Friedman D, Erlenmeyer-Kimling L. The Continuous Performance Test, identical pairs version (CPT-IP): I. New findings about sustained attention in normal families. Psychiatry research. 1988;26(2):223-238. [Crossref]  [PubMed]
  24. Sánchez-Cubillo I, Periáñez JA, Adrover-Roig D, et al. Construct validity of the Trail Making Test: role of task-switching, working memory, inhibition/interference control, and visuomotor abilities. Journal of the International Neuropsychological Society. 2009;15(3):438-450. [Crossref]  [PubMed]
  25. Türkeş N, Can H, Kurt M, Dikeç BE. İz Sürme Testi’nin 20-49 yaş aralığında Türkiye için norm belirleme çalışması. Turk Psikiyatri Derg. 2015;26(3):189-196.
  26. Öktem Ö. Sözel bellek süreçleri testi, bir ön çalışma. Nöropsikiyatri Arşivi. 1992;29(4):196-206.
  27. Geffen GM, Butterworth P, Geffen LB. Test-retest reliability of a new form of the auditory verbal learning test (AVLT). Archives of Clinical Neuropsychology. 1994;9(4):303-316. [Crossref]  [PubMed]
  28. Kerr SL, Neale JM. Emotion perception in schizophrenia: specific deficit or further evidence of generalized poor performance? Journal of abnormal psychology. 1993;102(2):312. [Crossref]  [PubMed]
  29. Yildirim EA, Kaşar M, Güdük M, Ateş E, Küçükparlak İ, Özalmete EO. Gözlerden zihin okuma testi’nin Türkçe güvenirlik çalışması. Turk Psikiyatri Dergisi. 2011;22(3):177-86.
  30. Tas C, Danaci AE, Cubukcuoglu Z, Brüne M. Impact of family involvement on social cognition training in clinically stable outpatients with schizophrenia—a randomized pilot study. Psychiatry research. 2012;195(1-2):32-38. [Crossref]  [PubMed]
  31. Baron-Cohen S, Wheelwright S, Hill J, Raste Y, Plumb I. The “Reading the Mind in the Eyes” test revised version: A study with normal adults, and adults with Asperger syndrome or high-functioning autism. Journal of child psychology and psychiatry. 2001;42(2):241-251. [Crossref]  [PubMed]
  32. Dyck MJ, Ferguson K, Shochet IM. Do autism spectrum disorders differ from each other and from non-spectrum disorders on emotion recognition tests? European child & adolescent psychiatry. 2001;10:105-116. [Crossref]  [PubMed]
  33. Gokcen S, Bora E, Erermis S, Kesikci H, Aydin C. Theory of mind and verbal working memory deficits in parents of autistic children. Psychiatry Research. 2009;166(1):46-53. [Crossref]  [PubMed]
  34. Kinderman P, Bentall RP. A new measure of causal locus: the internal, personal and situational attributions questionnaire. Personality and Individual differences. 1996;20(2):261-264. [Crossref]
  35. August SM, Kiwanuka JN, McMahon RP, Gold JM. The MATRICS Consensus Cognitive Battery (MCCB): clinical and cognitive correlates. Schizophrenia research. 2012;134(1):76-82. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  36. Fray PJ, Robbins TW, Sahakian BJ. Neuorpsychiatyric applications of CANTAB. International journal of geriatric psychiatry. 1996;11(4):329-336. [Crossref]
  37. Smith PJ, Need AC, Cirulli ET, Chiba-Falek O, Attix DK. A comparison of the Cambridge Automated Neuropsychological Test Battery (CANTAB) with “traditional” neuropsychological testing instruments. Journal of clinical and experimental neuropsychology. 2013;35(3):319-328. [Crossref]  [PubMed]
  38. Izgi B, Moore TM, Yalcinay-Inan M, et al. Test–retest reliability of the Turkish translation of the Penn Computerized Neurocognitive Battery. Applied Neuropsychology: Adult. 2022;29(5):1258-1267. [Crossref]  [PubMed]
  39. Heaton RK, Akshoomoff N, Tulsky D, et al. Reliability and validity of composite scores from the NIH Toolbox Cognition Battery in adults. Journal of the International Neu ropsychological Society. 2014;20(6):588-598. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]
  40. Purdon SE, Psych R. The screen for cognitive impairment in psychiatry. Administration and psychometric properties Edmonton, Alberta, Canada: PNL. 2005
  41. Rojo E, Pino O, Guilera G, et al. Neurocognitive diagnosis and cut-off scores of the Screen for Cognitive Impairment in Psychiatry (SCIP-S). Schizophrenia research. 2010;116(23):243-251. [Crossref]  [PubMed]
  42. Guilera G, Pino O, Gómez-Benito J, et al. Clinical usefulness of the screen for cognitive impairment in psychiatry (SCIP-S) scale in patients with type I bipolar disorder. Health and Quality of Life Outcomes. 2009;7:1-10. [Crossref]  [PubMed]  [PMC]